De grenzen van het Limburgs

De naam 'Limburg' voor de provincies ten oosten en westen van de Maas is nog jong. Koning Willem I heeft die naam aan de toen nog ongedeelde provincie gegeven in 1815. Het parlement wilde de provincie 'Maastricht' noemen… De naam 'Limburgs' voor de taalvariëteiten in de verschillende plaatsen is dus ook jong. Door de mensen is die taal altijd 'plat' genoemd, in tegenstelling tot de taal die 'hoog' werd genoemd: dat is de taal van het hooggelegen deel van de taalfamilie. Het Limburgs is een deel van een grote taalfamilie die gebruikt wordt tussen Zuid-Tirol in Italië en de Noordzee. In dat grote gebied verandert de taal telkens een beetje van plaats tot plaats. Pas als je sprekers hebt uit twee plaatsen die ver uit elkaar liggen, is men minder goed verstaanbaar.

Het Limburgs is sterk verwant met de talen uit het Rijnland en met het Limburgs van Belgisch Limburg. Deze variëteiten hebben grotendeels dezelfde kenmerken als het Limburgs. Niet alle kenmerken zijn in alle Limburgse plaatselijke dialecten aanwezig. Sommige komen alleen in het zuiden voor, andere alleen in het noorden, sommige in het westen, andere in het oosten.
De grens van het Limburgs is niet te trekken op taalkundige gronden. Daarom heeft men besloten om 'het Limburgs' samen te laten vallen met de provinciegrenzen. Men beschouwt alle dialecten binnen Limburgs als 'Limburgs'. Men doet dat ook met dialecten waar men wel eens 'Gelders' tegen heeft gezegd: de dialecten van het noordelijkste punt van Limburg. Het is een politiek besluit om al deze dialecten 'Limburgs' te noemen, geen taalkundig. Hier wordt met 'Limburgs' alleen maar bedoeld: alle dialecten die van oudsher in Nederlands Limburg gebruikt worden.

Top

Ouderdom van het Limburgs

De dialecten binnen Limburg komen van dezelfde 'voorvaderlijke' tak als het Nederlands en het Duits. Het zijn geen bastaarden van het Nederlands of het Duits. De Limburgse dialecten hebben een zelfstandige ontwikkeling gehad, los van het Nederlands en het Duits. Dat kan men het beste zien (eigenlijk: horen) als men de kenmerken van het Limburgs bekijkt. Sommige kenmerken heeft het Limburgs samen met het Nederlands, andere samen met het Duits, maar het heeft dus ook kenmerken die niet in het Nederlands en ook niet in het Duits voorkomen.

Het Limburgs is vanwege die afstamming even oud als het Duits, het Nederlands, het Fries en alle andere dialecten die geen standaardtaal geworden zijn (het Saksisch, het Zeeuws, het Vlaams, het Beiers, het Thurings). 

De precieze leeftijd van het Limburgs is niet vast te stellen. Men merkt een taal pas op als ze in geschreven vorm bestaat. Het oudste ons bekende Limburgs dateert van ongeveer 1170. Het is het werk van Henric van Veldeke.
 

Top

Het verschil tussen een taal
en dialect?

Taalkundig gezien bestaat er geen verschil tussen talen en dialecten. Iedere taal en ieder dialect heeft klanken, woorden, woordgroepen, zinnen, uitdrukkingen en spreekwoorden. Iedere taal en dialect heeft een grammatica (al is dat voor een dialect vaak niet op papier vastgelegd). Iedere taal of dialect heeft 'mooie taal' of poëzie (al is dat in dialect vaak niet op papier vastgelegd). Taalkundigen zullen nooit zeggen dat er verschillen bestaan tussen talen en dialecten.

Echter, maatschappelijk gezien bestaan er veel verschillen tussen talen en dialecten. Hier volgen er enkele:
 

• een taal wordt op school onderwezen, een dialect niet;
• een taal heeft een spelling die wettelijk is geregeld, een dialect niet;
• een taal wordt zakelijk op papier gebruikt, een dialect niet;
• een taal heeft registers die een dialect meestal niet heeft (het register van de wetgeving, het register van de rechtspraak);
• een taal wordt meestal door een overheid beschermd; bij een dialect komt dat zelden voor.

Door deze verschillen wordt een taal anders gewaardeerd dan een dialect. Men zegt vaak: met een taal kun je vooruit komen, met een dialect niet.

Top

Is het Limburgs een taal of een dialect? Of is het een 
verzameling van vele dialecten?

Taalkundigen vinden het antwoord op de eerste vraag niet erg interessant. Zij weten dat talen in taalkundig opzicht gelijk zijn aan dialecten. Dat geldt niet alleen voor het Limburgs in het algemeen, maar ook voor ieder plaatselijk dialect. Het Grieks van Homerus is taalkundig even interessant als het Limburgs van Ingber (een plaats tussen Valkenburg en Gulpen).
Er bestaat geen overkoepelend Limburgs, terwijl er wel een overkoepelend Fries bestaat. Dat overkoepelende Fries bestaat alleen op papier. Als Friezen met elkaar spreken, doen ze dat in hun eigen plaatselijke Fries. Als ze schrijven, gebruiken ze het oude dialect van Leeuwarden.
Limburgers schrijven over het algemeen in hun eigen plaatselijke Limburgs, de taal waarin ze ook met elkaar spreken.
Bestaat het Limburgs dan wel?
Jazeker.
Het bestaat in de bonte verscheidenheid van allemaal plaatselijke dialecten. Samen vormen zij het Limburgs. Al die dialecten samen hebben het kenmerk dat het te beschouwen is als een aparte taalgroep, los van het Nederlands.
Bij de erkenning van het Limburgs (op 20 februari 1997) heeft de Nederlandse regering de bonte verscheidenheid van Limburgse dialecten aangemerkt als 'de Limburgse taal'. In Limburg wilde men dat, gezien de aanvraag die daarvoor is ingediend. Den Haag heeft die wil gerespecteerd.
Overigens, ook het Nedersaksisch, dat al in 1996 erkend is als streektaal, heeft geen eenvormige schrijftaal: Groningers spreken hun eigen Gronings, in Drente en Overijssel doet men hetzelfde, evenals in de Achterhoek.

Top

Welke kenmerken hebben de Limburgse dialecten?

• In alle Limburgse dialecten komt de umlaut voor (klinkerverandering bij verkleining van zelfstandige naamwoorden). Zoals bij: daak - daekske, paol - päölke, tas - teske.
• Een dergelijke klankwisseling komt ook voor in de tegenwoordige tijd van bepaalde sterke werkwoorden: ich gaef, doe guuefs, hae guuef; ich stoeat, doe stuuets, hae stuuet.
• Het Limburgs heeft drie soorten zelfstandige naamwoorden: mannelijke, vrouwelijke en onzijdige. Let maar eens op de lidwoorden van de voorbeeldwoorden: dae miens, die vrouw, det kindj. Het Nederlands heeft twee soorten: de- en het-woorden.
• Het meervoud heeft geheel eigen regels: eine paol -> maar mieë päöl, eine tandj -> mieë tenj, ein hoes-> mieë hoezer.
• De meeste Limburgse dialecten kunnen door eenzelfde lettergreep op twee aparte manieren uit te spreken, betekenisverschillen aangeven. Dat verschijnsel komt in Limburg voor onder de lijn Meijel-Well. Als men 'bein' langgerekt uitspreekt, weten Limburgers dat het over één been gaat. Als men het woord kort en krachtig uitspreekt (zoals in het Nederlands), weten Limburgers dat het over de meervoudsvorm, dus meerdere benen, gaat.
• Om deze reden noemt men het Limburgs een toontaal. Toontalen komen niet veel voor in Europa.
• De meeste Limburgse dialecten van onder de lijn Meijel -Well, hebben veel woorden met -ch waar het Nederlands een -k heeft: ich, dich, mich, ouch, uch, zich en andere varianten.
• Het Limburgs heeft een eigen zinsmelodie die het duidelijkst te horen is in vragen die met 'ja' of 'nee' beantwoord moeten worden. Bijvoorbeeld de vraag: Geis se mit? In het Limburg gaat de toon lang niet zoveel omhoog als in het Nederlands.
• Ook een opsomming heeft een eigen zinsmelodie. Het Limburgs is anders dan het Nederlands, maar ook anders dan het Duits. 

Top

Ondervindt het Nederlands er schade van dat het Limburgs een streektaal is?

Moderne opvattingen over taal zeggen dat taalverscheidenheid beschouwd moet worden als rijkdom. Als er binnen een land meerdere talen bestaan, is dat culturele rijkdom. Het Nederlands is de standaardtaal die alle Nederlanders en Vlamingen goed moeten leren. Aandacht voor het Limburgs mag niet ten koste gaan van aandacht voor het Nederlands. Het Nederlands is en blijft onze standaardtaal. We zijn naast Limburgssprekenden ook Nederlandssprekenden. Men mag Limburgstaligen beschouwen als Nederlandssprekenden.
Op school mag al sinds de invoering van de basisschool en de invoering van de mammoetwet tijdens de Nederlandse les aandacht zijn voor regionale talen in levend gebruik. Binnen Nederlandse lesmethodes vindt men altijd stukken stof die gaan over streektalen. Op die momenten mag er dus gerust ook aandacht zijn voor het Limburgs. Ook in die zin is het bestaan van het Limburgs niet schadelijk voor het Nederlands.
Het Limburgs moet niet in gevecht komen met het Nederlands. Wel mag het een eigen positie opeisen.

Top

Hoe komt het dat er zoveel klankverschillen zijn in het Limburgs? 

Waarom zegt met in de ene plaats sjtaon, in de andere plaats staon en weer ergens anders sjtoan? Waarom is er zo'n grote verscheidenheid in het woord voor 'jullie': gae, geer, gier, deer, dier, daer?
Het antwoord op die vraag is lastig. Taalkundigen gaan ervan uit dat het Limburgs rond 1200 veel meer dezelfde klanken en woorden had, dan nu. In de loop van acht eeuwen zijn er plaatselijke verschillen ontstaan. Waarom dat juist die specifieke verschillen zijn, is onbekend. Wel weet men dat dergelijke verschillen over de hele wereld ontstaan als grote groepen mensen zich opsplitsen en in kleinere groepen gaan wonen. Over de hele wereld is dat de oorzaak van taalvariatie. Maar taalgebruikers kennen alleen maar de taal uit de eigen taalomgeving.
Kleine groepjes in aparte plaatsen schijnen zich te willen onderscheiden in taal. Daarom is er de neiging om een eigen herkenbare taal te willen hebben. Dat is een tendens. 
De tweede tendens werkt tegengesteld. De taal mag nooit zoveel anders worden dat de verstaanbaarheid in het geding is. Tussen die twee tendensen schijnen dialectgebieden altijd te balanceren. 
In Limburg hebben beide tendensen prima gewerkt: Limburgers kunnen elkaar goed begrijpen, maar er is toch behoorlijk wat variatie. 
 

Top

Dankzij een subsidie van de Provincie Limburg kunnen deze uitgaven gratis ter beschikking worden gesteld aan Limburgse onderwijsinstellingen.

• Wilt u meer weten over Dien eige taal, Wiejer in dien taal of de lesmap, bel of mail dan even met de streektaalfunctionaris.

Ton van de Wijngaard
Huis voor de Kunsten Limburg
Steegstraat 5
6041 EA Roermond
T: 0475 399 280
E: streektaal@hklimburg.nl

Top

Wees Sherlock Holmes met het Limburgs

Je hoort een Limburger of een Limburgse praten. Waar zou hij of zij vandaan komen? Dat zou je wel willen weten. Het soort Limburgs dat men spreekt, kan daar veel over verraden.

• De uitspraak in het Limburgs van het woord 'dat' geeft goede aanwijzingen:
  Zegt ieman 'det' of 'deh', dan is het iemand uit Midden- of Noord-Limburg.
  Zegt iemand 'dat', dan is het iemand uit Zuid-Limburg onder Susteren. 
   
• Let ook op de woorden: been, eigen, een, ook, boom
  Zegt iemand: been, ege, een, ooch, boom
  en niet: bein, eige, ein, ouch, boum
  dan is dat iemand die afkomstig is uit Limburg ten oosten van de lijn Koningsbosch-Noorbeek. 
  In Koningsbosch gebruiken ze ook: been, ege, een, ooch, boom
  Het gehucht Spaanshuisken heet daar Oppe Boom.
   
• Gebruikt iemand een j- aan het begin van een woord, waar anderen een g- gebruiken, dan is dat iemand uit Kerkrade, Bocholtz, Vaals of Lemiers.
• Zegt iemand 'ald' en 'halde' in plaats van 'oud' en 'houden': dan is dat iemand van boven de lijn Tegelen Meijel. 
• Zegt iemand 'gere' en geen 'gaer' (in het Nederlands 'graag'): dan is dat iemand uit Maastricht.
• Zegt iemand 'hebbe' in plaats van het Nederlands 'hebben': dan is dat iemand uit Vlodrop. 
• Zegt iemand 'gäötje' en geen 'gaetje' (in het Nederlands 'gaatje'): dan is dat iemand uit Montfort.
• Zegt iemand 'gewaesj' en geen 'gewaes' (in het Nederlands 'geweest): dan is dat iemand uit Maasbracht of Linne. 
• Zegt iemand 'väöre veurdeur' en niet 'väöre väördäör' of 'veure veurdeur': dan is dat iemand uit Sint Joost.

Woorden die ook veel zeggen over waar iemand vandaan komt, zijn de vormen die worden gebruikt voor het Nederlandse wij, jullie, zij (meervoud) en ons. Ook het woordje 'niet' in het Limburgs zegt veel, net als de woorden voor oud, zout en koud. Zoek dat maar eens uit!

Top

Roermonds leren praten

Een cursus voor iedereen die het Roermonds, de centrale taal in Midden-Limburg, wil leren spreken.
De cursus is bedoeld voor iedereen die het Nederlands beheerst.
Het teken ~ (de enkele tilde) geeft aan dat de lettergreep een sleeptoon moet hebben.
Het teken \ (backslash) geeft aan dat de lettergreep een stoottoon moet hebben.
In cursussen wordt u verteld wat dat inhoudt. Goed luisteren naar de Roermondenaar helpt ook.
Waarom het Roermonds en geen ander Limburgs dialect? Het Roermonds is toevallig een dialect waarvan deze cursus bestaat.

Download hier de cursus 'Roermonds leren praten' (pdf).

Top

Notendopjes

​Op basis van de Spelling 2003 kan in een notendop de spelling per plaats worden uitgewerkt. Een aantal van deze toepassingen van de Spelling 2003 voor verschillende Limburgse dialecten staat hieronder. Door op de plaatsnaam te klikken, wordt een pdf-bestand geopend.

• Beesel
• Brunssum
• Echt
• Geleen
• Heel
• Kerkrade
• Maastricht
• Meijel
• Montfort
• Neer
• Roermond
• Sittard
• Thorn
• Valkenburg
• Venlo
• Vijlen

Top

Publicaties

Hieronder vindt u een overzicht van nuttige publicaties over het Limburgs. Sommige ervan zijn ook te downloaden met Acrobat Reader.

• P. Bakkes, Onze familienamen: stukjes oud Limburgs.
• P. Bakkes, Venloos, Roermonds en Sittards. (Taal in stad en land). Den Haag 2002.
• P. Bakkes, H. Crompvoets (e.a.), Spelling 2003 voor de Limburgse dialecten. Maastricht 2003.
• P. Bakkes (red.), Dien eige taal. Roermond 2005/2006. Schoolaanpak voor het basisonderwijs.
• P. Bakkes, T. van de Wijngaard (red.), Wiejer in dien taal. Roermond 2006. Schoolaanpak voor het voortgezet onderwijs.
• R. Belemans, J. Van Thienen, Ich kal ooch Limburgs. Creatief lespakket voor de tweede en derde graad van het secundair onderwijs. Hasselt 20002.
• R. Belemans, R. Keulen, Belgisch-Limburgs. (Taal in stad en land). Tielt 2004.
• R. Belemans, Eindrapport over de Limburg-enquête. Maastricht 2003.
• L. Cornips, Nederlands van Heerlen. (Taal in stad en land). Den Haag 2003.
• J. Cajot (red.), Hoe maak ik een dialectwoordenboek. Hasselt 1995.
• W. Dols, Iets over Limburgsche Dialecten. In: Publ. Soc. Hist. et Arch. dans le Limbourg LXXVIII-LXXXII (1942-1946), pag 129-147. Ook in: H. van de Wijngaard (red.), Een eeuw Limburgse dialectologie. Hasselt/Maastricht 1996, blz. 182-200.
• R. van Hout (e.a.), Het symposium van 24 mei 2002. ’t Is neet allein ’n kwestie van gedöld. Maastricht 2003.
• F. Hovens, M. Steegs en T. van de Wijngaard, Talen. In: De kleine geschiedenis van Limburg. Dag 3 - 13 mei 1170. Zwolle 2008, pag. 56-95.
• R. Keulen, T. van de Wijngaard (e.a.) (red.), Riek van klank. Inleiding in de Limburgse dialecten. Sittard 2007.
• S. Kroon en T. Vallen, Dialect en school in Limburg. Amsterdam 2004.
• J.G.M. Notten, De Chinezen van Nederland. Valkenburg aan de Geul 1973 en 1982.
• J.G.M. Notten, Aanwijzing voor de spelling van de Limburgse Dialecten. Maastricht 1983.
• B. Salemans, F. Aarts, Maastrichts. (Taal in stad en land). Den Haag 2002.
• H. van de Wijngaard (red.), Een eeuw Limburgse dialectologie. Hasselt/Maastricht 1996.

Top